Klanken 1
Tekst en spraak
Representatie van spraak vereist representaties
van gedeeltes die kleiner dan woorden zijn.
spraaksynthese (tekst-naar-spraak)
rijtje letters akoestische golfvorm
spraakherkenning
akoestische golfvorm rijtje letters
Dit college
•Fonetiek en fonologie
•Klanken: termen, beschrijving, alfabet
•Syllabestructuur
Colleges en hoofdstukken
•28 april: Klanken 1 (Fonetiek, fonologie)
J&M Chapter 7, Chapter 2
•3 mei: Klanken 2 (Eindige automaten entransducers)
J&M Chapter 11
•10 mei: Woorden (Morfologie)
J&M Chapter 3
Fonetiek vs fonologie
•Fonetiek: natuurwetenschappelijk studievan spraakklanken
–studie van de akoestische eigenschappen vantaalgeluid, en de productie en perceptie ervan.
•Fonologie: taalkundige studie vanklanksystemen
–studie van de akoestische elementen van talen onderhet woordniveau – klanken, syllabes, intonatie, rijm.
Fonetiek: Drie soorten
•Articulatorische fonetiek
productie door spraakorgaan
•Akoestische fonetiek
natuurkundige eigenschappen
•Auditieve fonetiek
waarneming
McGurk-effect: http://www.youtube.com/watch?v=I1XWDOwH47Y
Fonologie als kennissysteem
Eerste betekenis:
het klanksysteem van een taal.
•een verzameling klanken
•regels voor de combinatie van klanken
Component van het menselijk taalsysteem
Fonologie als discipline
Tweede betekenis:
studie van het klanksysteem.
•Wat zijn de klanken van een taal?
•Hoe worden ze gecombineerd?
•Wat voor realisaties vinden we dan?
Vakgebied van de taalkunde
Fonologie en creativiteit
•Oneindig gebruik van eindige middelen
•Een eindig assortiment van klanken
•Een eindig aantal regels om eenonbeperkte verzameling vormen te maken
Fonologie en fenomenen
{ a, b, k, r }
- Mogelijke en onmogelijke woordenbrak - kark - *rbak
- Klankveranderingbrak - krab - krabben - crab
- Meer klankvariatie, ook tussen sprekerskar - rak
Fonologie in twee delen
Nu (Klanken 1): Fonologische elementen enstructuren
•Klanken
•Lettergrepen
Volgende week (Klanken 2): Fonologischeprocessen en regels
•Hoe klanken gerealiseerd worden
•Eindige automaten en transducers
Klanken: Fonen en segmenten
•Min of meer synonieme termen: klank,klanksegment, segment, foon
•= de opeenvolgende eenheden waarin jeeen woord kunt opdelen.
Fonetisch alfabet
•IPA: International Phonetic Alphabet
•Speciale symbolen om spraakklanken te kunnennoteren
–bang – [ŋ]
–the / thin – [ð] / []
–ten / net – [th]/ [t¬]
ARPAbet: kleinere set met ASCII-symbolen
Letters en klanken
•Spelling verschilt van klankvorm
–eng versus [ŋ]
–taxi versus [tksi]
–teken versus [tekən]
Indeling van consonanten
Indeling van consonanten
Manier van articulatie: hoe vloeit de lucht door het spraakkanaal?
Indeling van consonanten
Plaats van articulatie: waar in de mond wordt de luchtstroom onderbroken?
Indeling van consonanten
Stem (‘voicing’): trillen de stembanden bij het produceren van de klank?
Indeling van vocalen
Indeling van vocalen
Hoogte: hoeveel verticale ruimte is er tussen tong en gehemelte?
Indeling van vocalen
Stand van de tong: voor of achter in de mond?
Indeling van vocalen
Ronding: wat is de vorm van de lippen?
Nederlandse consonanten
palataal
Nederlandse klinkers
Tweeklanken:Geen echte tweeklanken:
[εi]tijd[ai]baai
[ʌu]fout[yu]duw
[œy]buik[ɪu]schreeuw
(enz)
Foneem
•Foneem: klank met een contrastievewaarde in een taal
•Elke taal heeft z’n eigen verzamelingfonemen (bv. /s/, /t/, /p/, //)
•Achter elkaar gezet om woorden te maken(bv. /stp/, ?, …)
Minimale paren
•Fonemen zijn distinctief of contrastief: zeonderscheiden woorden
•Minimaal paar: een tweetal woorden dat slechtsin één foneem verschilt
•/ben/ - /pen/ minimaal paar, dus /b/ en /p/twee Nederlandse fonemen
•/e:/ als in [bet] (beet) and /ɪ:/ als in [bɪ:r] (beer) –geen verschillende fonemen, ze onderscheidennooit tussen woorden, bijv *[bɪ:t] en *[ber].
Fonemen en allofonen
•Een foneem kan op verschillendemanieren als klank gerealiseerd worden.
•Dit noemen we de varianten of allofonenvan dat foneem.
Verschillen tussen talen
•Talen verschillen zowel in defoneeminventaris als in de mogelijkeallofonen van elk foneem
•Bijvoorbeeld: de /l/
Vrije variatie
•Vrije variatie: verschillende klankvariantenop één positie (bv. verschillende ‘erren’,de /t/ in verschillende varianten van hetEngels)
Voice recognition elevator:http://www.youtube.com/watch?v=5FFRoYhTJQQ
T in het Engels
Complementaire distributie
•Vergelijk: wat, werk, duw, meeuw
•Labiodentale w: woordbegin
Bilabiale w: woordeinde
•De twee w-klanken zijn in complementairedistributie: ze komen in verschillendeomgevingen voor
•Engels: /stIp/ - /thIp/ (na s / niet na s)
Klanken: Notatie
•Fonemen: /pst//stp/
•Realisering: [phst][stp]
•De Engelse /p/ heeft o.a. [p] en [ph] alsallofonen.
•De Nederlandse /ʋ/ heeft [ʋ] en [w] alsallofonen.
Syllaben: Groepering
•Een woord is meer dan een willekeurigereeks klanken.
•Elk woord kan verdeeld worden in een ofmeer lettergrepen of syllaben.
•ar.beids.ver.de.ling
•Punten of streepjes worden gebruikt omde lettergrepen te scheiden.
Syllaben: Structuur
•Lettergreep: onset + rhyme
•(Rhyme: nucleus + coda)
Syllaben: Taalverschillen
•Elke taal heeft z’n eigen regels voor wat inonset, nucleus of coda kan (phonotactics)
•Nederlands: klomp, *sklomp, *klormp
•Endo: sukuul, kilaas, tiraam
•Engels: school, glass, drum
•strike > sutoraiku (Japans)
Syllabe: Notatie
•Consonanten (medeklinkers) en vocalen(klinkers) afgekort als C en V
•Syllabestructuur kan als CV-patroonworden weergegeven:
•klomp CCVCC
•strike CCCVVC >
sutoraiku CV.CV.CV.V.CV
Syllaben: Effect onset
•Bij het syllabificeren van een woord (inlettergrepen opdelen) wordt de onsetgemaximaliseerd (onset maximization).
•katrol, frustratie, controle
•ka.trol, fru.stra.tie, con.tro.le
•Afhankelijk van de syllabestructuur van detaal in kwestie.